بیست‌باب در معرفت تقویمبیست باب در معرفت تقویم، رساله کوتاهی در گاهشماری و محاسبه و تدوین تقویم و احکام نجوم و اختیارات ، نوشته نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی است. فهرست مندرجات۲ - اهتمام بیرجندی بر چگونگی تدوین تقویم تام ۲.۱ - آغاز باب اول ۲.۲ - باب پانزدهم این رساله ۲.۳ - بیست باب رسالهای کوتاه ۲.۴ - شرح ملامظفر بر این رساله ۲.۵ - خصوصیات این اثر ۲.۶ - اشاره به آثار دیگر در این شرح ۲.۷ - جامعیت این شرح ۲.۸ - نسخه‌های خطیاین شرح ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معرفی رساله بیست باب در معرفت تقویمبیست باب در معرفت تقویم، رساله کوتاهی در گاهشماری و محاسبه و تدوین تقویم و احکام نجوم و اختیارات ، نوشته نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین بیرجندی (متوفی ۹۳۴). این رساله را مختصر در معرفت تقویم یا رساله در معرفت تقویم نیز خوانده‌اند و بیرجندی آن را در ۸۸۳ نگاشته است. [۱]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۸۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
عنوان بابهای بیستگانه رساله به این شرح است : ۱) در معرفت حساب جمّل؛ ۲) در معرفت ایام اسابیع و تواریخ مشهور؛ ۳) در معرفت بروج و کواکب و تقاویم ایشان؛ ۴) در معرفت سیر کواکب و رجعت و استقامت ایشان؛ ۵) در معرفت میل آفتاب و عروض کواکب و جُوزَهَرات ایشان؛ ۶) در معرفت ساعات و غایت ارتفاع و ظل و نصف النهار؛ ۷) در معرفت نظر و تناظر و مجاسده و انتکاث و تحویل و عکس؛ ۸) در معرفت شرف و هبوط کواکب و اوجات و حضیضات ایشان؛ ۹) در معرفت طالع اجتماع و استقبال و جزء ایشان؛ ۱۰) در معرفت نطاقات و ظهور و خفاء متحیره و رؤیت اهلّه؛ ۱۱) در معرفت انتقالات قمر و ممازجات و حالات او؛ ۱۲) در معرفت منازل قمر و ساعات بست؛ ۱۳) در معرفت اوقات صلوه و ارتفاع سمت قبله؛ ۱۴) در معرفت تاریخ خطائیان؛ ۱۵) در معرفت زوایدی که در تقویم آرند؛ ۱۶) در معرفت احوال بروج و ارباب مثلثات و احوال کواکب و ارباب ساعات؛ ۱۷) در معرفت خطوط کواکب؛ ۱۸) در معرفت بیوت دوازدهگانه و مدلولات کواکب و منسوبات ایشان؛ ۱۹) در معرفت احوال انظار و آنچه بدان ماند؛ ۲۰) در معرفت اصولی که در اختیارات به کار آید. ۲ - اهتمام بیرجندی بر چگونگی تدوین تقویم تامبیست باب ،با این عبارات آغاز می‌شود: «اعتصمت بفضلک یا کریم. اما بعد، این مختصریست در معرفت تقویم تام مشتمل بر بیست باب. » و بدین ترتیب در این رساله، اهتمام اصلی بیرجندی چگونگی تدوین تقویم تام است. تقویم تام کاملترین شکل تقویم در قیاس با تقویم شمسی یا قمری یا سایر تقاویم است و آن، «صفایحی است که مشتمل بود بر تقاویم و بعضی از اوضاع و متعلقات کواکب سبعه سیاره در مدت یک سال شمسی که از زیج و کتب احکام استخراج شده باشد، پس اگر با تقاویم کواکب جمیع اوضاع و متعلقات مخصوصه به دفتر تقویم یا اکثر مثبت باشد آن را تقویم تام گویند. ». [۲]
مظفربن محمد قاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر، ج۱، ص۶،(درباره رساله بیست باب در معرفت تقویم، اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، ۱۲۷۶.
۲.۱ - آغاز باب اولمؤلف سپس بدون مقدمه، باب اول را آغاز می‌کند. در بابهای نخست، باتکیه بر علم هیئت، می‌کوشد تا مبانی علمی موضوع رساله خویش را قوام بخشد. وی مرحله به مرحله مراتب مختلف تدوین یک تقویم تام را برمی‌شمرد و به مباحثی همچون معرفت بروج و کواکب، رجعت و استقامت، عروض کواکب و جوزهرات، نطاقات و ظهور و خفاء می‌پردازد. در این بابهای نخست، بخشهای محدودی نیز به موضوعاتی چون شرف و ه بوط کواکب، معرفت طالع اجتماع و استقبال اختصاص دارد که در تقاویم و احکام نجوم مطرح است اما در آثار نجومی جایی ندارد. تا پایان باب دهم، مؤلف متعلقات صفحه راست تقویم را باز می‌گوید و سپس به صفحه چپ می‌پردازد و تا پایان باب چهاردهم ذکر متعلقات آن را به پایان می‌برد. ۲.۲ - باب پانزدهم این رسالهباب پانزدهم به زوایدی می‌پردازد که در تقویم می‌آورند؛ و آن عبارت است از تاریخ سال مفروض و مدخل آن سال به تواریخ مشهوره، زایچه تحویل آفتاب به حمل، ایام مشهوره از تواریخ مشهوره (عرب، رومی و فرس)، طالع تحویل سال، احکام اجتماع و استقبال واتصالات و. تا این بخش از رساله مؤلف همه آنچه را که برای تدوین یک تقویم تام لازم بوده، بیان کرده است. در پایان این باب، وی اظهار می‌دارد: «. آنچه متداول است در این زمان از تقاویم تامه و ایضاً مشهور در ترتیب جداول، این است که مذکور شد؛ و در بعضی تقاویم تامه، تسییر درجه طالع و رسیدن تسییر به دلایل و تقاویم سبعه منحوسه و ابعاد کواکب از مرکز عالم و تاریخ یهود و غیر ذلک، از اموری که بدان احتیاج چندان نیست ایراد کنند و تعرض به آنها موجب تطویل است. » عبارات اخیر نشان می‌دهد که بیرجندی حتی الامکان درصدد بوده است تا از اطناب دوری جوید. از این پس تا پایان رساله مباحثی مطرح می‌شود که به حوزه علم احکام نجوم و اختیارات تعلق دارد؛ همچون احوال بروج، ارباب مثلثات، خطوط کواکب، بیوت دوازدهگانه ومدلولات آنها، احوال انظار و سرانجام اصولی که در اختیارات به کار آید. ۲.۳ - بیست باب رسالهای کوتاهرساله بیست باب.. رسالهای است بسیار کوتاه، و بیرجندی در آن تقریباً به ذکر رئوس مطالب اکتفا کرده است. نسخه‌های متعددی از رساله بیست باب.. در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر موجود است که از آن جمله می‌توان به نسخه‌های محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی [۳]
محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۹۴، مشهد ۱۳۶۹ ش.
و دانشگاه تهران [۴]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۴۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
اشاره کرد.
این رساله بارها در ایران به چاپ رسیده که مشار [۵]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۸۴۳، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
چاپهای مختلف آن را در تهران و تبریز معرفی نموده است.
۲.۴ - شرح ملامظفر بر این رسالهمظفربن محمدقاسم گنابادی معروف به ملامظفر (مولی مظفر) (متوفی بعداز ۱۰۲۴) در ۱۰۰۵، بر این رساله شرحی نگاشته و آن را به شاه عباس اول تقدیم کرده است. شرح ملامظفر با حمد خداوند و تعظیم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وسلّم و علی و فرزندان او علیهم‌السلام آغاز می‌شود، سپس شارح متذکر می‌شود که به سبب فشردگی زیاد بیست باب، به شرح آن پرداخته است، آنگاه به اجمال به بیان برخی مقدمات ریاضی (هندسی) و چند اصطلاح فلکی می‌پردازد و شرح بیست باب را آغاز می‌کند. ۲.۵ - خصوصیات این اثراین شرح بسیار مفصلتر از رساله بیرجندی است. ملامظفر در این اثر تنها به شرح و بسط بخشهای مختلف رساله بیرجندی بسنده نکرده بلکه در پاره‌ای موارد درباره بعضی از موضوعهایی که در رساله بیرجندی نیامده و یا صرفاً اشاره‌ای کوتاه به آنها شده، بتفصیل سخن رانده است. ملامظفر در این اثر بارها به گفته‌ها و یافته‌های دانشمندان دیگر و آثار آنان اشاره می‌کند که از آن میان ابن سینا، ابن باجه و کوشیار گیلانی را می‌توان نام برد. ۲.۶ - اشاره به آثار دیگر در این شرحوی از میان زیجها بیش از همه به زیج کوشیار و زیج ایلخانی اشاره دارد. در ذکر تاریخ رومیان، از بیرونی بارها نام می‌برد. اشاره او به آثار طوسی، قطب الدین شیرازی و محیی الدین مغربی نشان می‌دهد که وی با متون پیچیده هیئت آشنایی داشته است. با این‌همه چون این رساله درباره تقویم است، حتی در بابهایی که به علم هیئت مربوط می‌شود، از روشهای تحلیلی و پیچیده اثری نیست و مطلب به صورتی ساده و در حدی که برای تدوین تقویم به کار آید، ارائه می‌شود. برای نمونه، شارح در باب دوم می‌گوید که در باب آینده، بیان هیئت افلاک بتفصیل نموده خواهد شد؛ اما آنچه در مبحث بعدی آمده است در قیاس با آنچه در این زمینه در آثار هیئت متقدمان وی (چون طوسی، قطب الدین شیرازی، ابن شاطر و.) آمده، بسیار مختصرتر و ساده تر است. این نکته را ملامظفر خود در مقدمه (که پیشتر به آن اشاره شد) بیان کرده است؛ آنجا که هرچیز موقوف به براهین هندسه و اُکَرات را به کتب اصول حوالت می‌دهد. در همین باب، وی بخش بزرگی به توصیف صور فلکی اختصاص داده است که، چنانکه پیشتر آمد، در رساله بیرجندی در کمتر از یک خط بیان شده است. ملامظفر همچنین در پایان باب دهم، از بی اعتنایی و سهل انگاری منجمان هم‌عصر خود و فقدان توجه کافی به مبانی ریاضی علم تقویم شکایت می‌کند. ۲.۷ - جامعیت این شرحدر کل، این شرح را، نه تنها برای علم تقویم بلکه برای آموختن پاره ای مقدمات علم هیئت و نیز علم احکام نجوم هم، می توان کتاب آموزنده‌ای تلقی کرد. ۲.۸ - نسخه‌های خطیاین شرحاز شرح ملامظفر نسخه‌های خطی بسیاری در ایران وسایر نقاط جهان وجود دارد [۶]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۶، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
و بارها به صورت سنگی به چاپ رسیده است. [۷]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی،ج ۳، ستون ۳۲۱۳، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
در حاشیه صفحه اول چاپ ۱۲۷۶ و چند چاپ دیگر تقریظی از شیخ بهائی به تاریخ ۱۰۲۳ به چشم می‌خورد که در آن شرح و شارح را بسیار ستوده است. در حواشی این نسخه یادداشتهای فراوانی به زبان فارسی وعربی وجود دارد که اکثر آنها از خود مؤلف است. این نسخه شکلها و جدولهای متعدد در حاشیه و متن دارد. در حاشیه چاپ ۱۲۷۶، مدخل منظوم، منظومه‌ای در هیئت سروده عبدالجبار خجندی در ۶۱۶، [۸]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۴۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
به چاپ رسیده و به خواجه نصیر طوسی نسبت داده شده است.
در حاشیه جدولی در همان چاپ، در باب شانزدهم (ص ۱۳۸)، این تاریخها ذکر شده است: ۱۰۰۵ قمری، ۹۶۶ یزدگردی، ۱۹۰۹ رومی و ۵۱۸ جلالی. همچنین در باب هشتم (ص ۷۵) اظهار می‌دارد: «سال ۵۱۸ ملکشاهیه زمان تحریر این شرح است.» ملامظفر تاریخ اتمام شرح را با ماده تاریخ «استکمل الکتاب» (۱۰۰۵ هجری) آورده است. ۳ - فهرست منابع(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، بیست باب در معرفت تقویم، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱/۱۹۲۳. (۳) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۴) مظفربن محمد قاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر (درباره رساله بیست باب در معرفت تقویم، اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، ۱۲۷۶. (۵) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۶) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیست باب در معرفت تقویم»، شماره۲۴۷۰. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب نجوم
|